Kapal Layar Sultan Ali

 

Gambar 1. "Pleasure-boat of Rajah Johore". Sumber: Illustrated London News 13.9.1851, no. 516 vol xix.

Pada 13.9.1851, akhbar Illustrated London News mencetak lakaran sebuah kapal layar yang dicatat sebagai "Pleasure boat of Rajah Johore" (Gambar 1 & 2). Imej ini digunakan sebagai ilustrasi kepada liputan akhbar bertajuk "Indian Pleasure-boat" iaitu tentang bagaimana kapal layar "Rajah Johore" tersebut dijadikan contoh bagi mempertingkatkan kelajuan kapal rekaan British.

Gambar 2. 'Pleasure-boat of Rajah Johore' (1851)
Sumber: Antiqua Print Gallery.
 

Tiada butiran tentang siapakah "Rajah Johore" yang dimaksudkan akhbar tersebut. Dirujuk silang rekod tempatan, ketika itu iaitu tahun 1851, Johor adalah dibawah pemerintahan Sultan Ali Iskandar Shah ibni al-Marhum Sultan Husain Mu’azzam Shah (1824-1877), iaitu Sultan dan Yang di-Pertuan Besar Johor ke-19 (r. 1835-1855) (Gambar 3). Pada tahun 1855 Sultan Ali telah memeterai sebuah perjanjian dengan pihak British di mana beliau bersetuju melepaskan haknya terhadap Johor (kecuali Kesang) kepada Raja Temenggong Tun Daeng Ibrahim bin Temenggong Daeng Abdul Rahman (1810-1862).

Gambar 3. Litograf bertajuk "Rajah of Jahore (Singapore)" iaitu potret Sultan Ali Iskandar Shah ibni al-Marhum Sultan Husain Mu’azzam Shah (1824-1877) berdasarkan lukisan Eliphalet M. Brown (1816-1886). Sumber: Philadelphia Museum of Art, USA.

Secara spesifik, akhbar Illustrated London News tersebut mencatat bahawa:-

"This indian boat is extremely fast, and, from the mode of sailing in use among the Malays extending on the weather gunwale, can carry a very large press of canvass."

Juga dicatat bahawa kelajuan kapal layar milik "Rajah Johore" tersebut setanding dengan kelajuan kapal layar 'America' yang dibina oleh New York Yacth Club pada 3.5.1851 (Gambar 4). 

Gambar 4. Kapal Layar 'America' (1851), pemenang America's Cup yang diadakan sempena The Great Exhibition, UK pada 22.8.1851.
 Sumber: Wikipedia.

Juga dihuraikan bahawa British Association for the Promotion of Science dan Royal Commission of the Great Exhibition, dibawah seliaan John Scott Russell (1808-1882), telah membuat kajian lanjut tentang rekabentuk perahu dan kapal layar Melayu dan juga beberapa rekabentuk kapal layar dari Amerika Syarikat dan mendapati rekabentuk yang digunakan mempunyai struktur yang optimal untuk meluncur dengan laju di permukaan air. Menurut Illustrated London News lagi, kajian tersebut telah menyebabkan kesepakatan pembuat kapal British dalam menukar prinsip rekabentuk bagi kapal-kapal mereka. Akhbar tersebut menjelaskan bahawa:-

"These experiments lasted for years, and established a set of facts which were reduced into new rules, the majority of which were decidedly the reverse of the old rules in shipbuilding."

Secara amnya, untuk mempertingkatkan kelajuan, prinsip-prinsip lama telah dirombak dan digantikan dengan prinsip-prinsip berikut:-

1. Badan kapal seharusnya lebih panjang;
2. Bahagian hadapan kapal seharusnya lebih tirus dan cekung bagi mengurangkan seretan atau rintangan air;
3. Bahagian badan kapal yang paling lebar seharusnya di jarak 2/5 dari bahagian hadapan;
4. Permukaan layar seharusnya lebih luas.

Kajian tersebut memperkukuhkan prinsip "Wave Line Theory" yang dikaji John Scott Russel semenjak tahun 1834. Hasil dari rombakan rekabentuk yang dijalankan, kesemua kapal wap baharu British dilaporkan berhasil dalam mencapai kelajuan antara 16 hingga 17 batu nautika sejam (29-31 km/h). Malah kapal 'SS Great Eastern' (1858) yang direka Isambard Kingdom Brunel dan dibina oleh John Scott Russel mempunyai kelajuan 13.5 batu nautika sejam (25 km/h) walaupun bersaiz besar. Kapal 'SS Great Eastern' yang bermaksud "kehebatan timur" ini berukuran 211 meter, mempunyai berat lebih dari 32,000 tan, dan memegang rekod kapal terbesar di dunia ketika itu (Lihat Gambar 5). 

Gambar 5. 'SS Great Eastern' (1858) beberapa hari sebelum dimusnahkan. Salah satu dari tiang layar kapal yang dikatakan berhantu dan termakan sumpahan ini dijadikan tiang bendera di stadium kelab bolasepak Liverpool di Anfield.
 Sumber: The Ghost In My Machine

Seterusnya, jika diteliti ratio panjang terhadap lebar (L/B ratio) bagi SS Great Eastern (1858), ianya adalah pada kadar yang tinggi iaitu 8.44.  Manakala kapal-kapal besar rekaan Isambard Kingdom Brunel sebelum rombakan rekebentuk dibuat adalah pada kadar L/B ratio yang lebih rendah. Contohnya SS Great Britain (1843) mempunyai L/B ratio 6.38, manakala SS Great Western (1838) hanya mempunyai L/B ratio 4.05.

Sekiranya dikaji, pihak Amerika Syarikat telah membuat rombakan rekabentuk kapal layar yang lebih awal di mana mereka berjaya menghasilkan kapal-kapal layar pantas seperti 'America' (1851) berdasarkan kajian mereka terhadap rekabentuk perahu layar Melayu bermula pada awal kurun ke-19. Ini terbukti apabila wujudnya kekaguman peminat kapal layar Amerika Syarikat tentang sosok pelayar Melayu dan khususnya teknologi dan rekabentuk perahu layar Melayu sehingga tertubuhnya kelab seperti Malay Boat Club of New York dan Boston Boat Club se-awal tahun 1830-an lagi. Kelab-kelab pelayaran ini menjadi pelopor bagi kajian untuk mencapai rekabentuk paling optimal bagi struktur sesebuah perahu dayung laju dan kapal layar. Lihat keratan akhbar The New York Mirror di Gambar 6 (Juga lihat: Malay Boat Song).

Gambar 6. The New-York Mirror, 16.6.1838.

Rujukan:

1. London Illustrated News, 13.9.1851.

2. https://en.m.wikipedia.org/wiki/John_Scott_Russell

3. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Isambard_Kingdom_Brunel 

4. https://en.m.wikipedia.org/wiki/SS_Great_Eastern

5. https://en.m.wikipedia.org/wiki/America%27s_Cup

Perahu Melayu Abad Ke-19

Dari tahun 1826 hingga 1841, Kapten François-Edmond Pâris telah mengembara serata dunia dengan menaiki kapal Astrolabe (1826-1829), La Favorite (1829-1833) & Artemise (1837-1841). Sekitar 1830 beliau tiba di Melaka dan menghasilkan beberapa lukisan termasuk perahu Melayu seperti Sampan Pukat (Gambar 1), Penjajap (Gambar 2) & Lanchara (Gambar 3 & 4).

Gambar 1. Litograf berdasarkan lukisan karya Kapten François-Edmond Pâris bertajuk 'Ancre Malaise & Sampann Poucatt au mouillage at a la voile' iaitu sauh Melayu dan sampan pukat yang berlabuh dan sedang belayar. (c. 1830, Melaka)

Gambar 2. Litograf berdasarkan lukisan karya Kapten François-Edmond Pâris bertajuk 'Pindjajap au mouillage et appareillan' iaitu Penjajap sedang berlabuh. (c. 1830, Melaka)

Gambar 3. Litograf berdasarkan lukisan karya Kapten François-Edmond Pâris bertajuk 'Caboteur Malais nomme Lantcha' iaitu perahu Melayu yang dinamakan Lantcha (Lancharan). (c. 1830, Melaka)

Gambar 4. Litograf berdasarkan lukisan karya Kapten François-Edmond Pâris bertajuk 'Caboteurs Malais au plus pres du vent' iaitu perahu Melayu ditiup angin. (c. 1830, Melaka)

Secara amnya, perahu-perahu Melayu ini bersaiz sederhana iaitu 40 hingga 80 kaki panjangnya, dan menggunakan kombinasi layar dan juga pendayung. Dibanding dengan lukisan-lukisan awal oleh Portugis pada abad ke-16 & 17, didapati tiada banyak perbezaan dari segi rekabentuk. Dari segi layar pula ada yang menggunakan layar tambahan tipikal Barat.  Manakala dari segi saiz, perahu Melayu abad ke-19 adalah jauh lebih kecil dari perahu-perahu yang ditemui oleh Portugis pada awal abad ke-16. Ini adalah kesan undang-undang penjajah yang menghadkan saiz maksima kapal. Khususnya, peraturan Belanda yang melarang penduduk tempatan dari membina kapal dengan muatan lebih daripada 50 tan.

Saiz dan dimensi dalam gambar-gambar ini juga jauh lebih kecil dari saiz binaan dan keupayaan sebenar tukang-tukang kapal Nusantara yang dikatakan boleh membina perahu besar jenis Jong, Penjajap gergasi dan Ghali yang boleh memuatkan 700 orang dan membawa muatan sehingga 1000 tan.

Rujukan:

Essai sur la Construction Navale des Peuples Extra-Européens (Essay on Non-European Naval Architecture) (1841)

Kapal-Kapal Tradisional Terengganu

Menurut Paul Johnstone dalam 'The Seacraft of Prehistory' (1980), pada kurun ke-3 sebelum masihi perahu-perahu dari Semenanjung Tanah Melayu mula berdagang dengan penduduk pesisir pantai di Cina. Layar jenis 'batten sail' atau 'junk rig' orang-orang Melayu diadaptasi oleh orang-orang Cina dan kemudian menjadi sinonim dengan rekabentuk layar bagi jong-jong Cina. Sekitar kurun ke-10, orang-orang Cina yang mempelajari teknik pembuatan kapal dari pelayar-pelayar Nusantara mula mempunyai kapal-kapal besar untuk mengharungi laut dalam. Dipercayai bahawa Terengganu adalah salah sebuah pelabuhan Melayu yang membekalkan tukang-tukang perahu laut dalam tersebut.

Sekitar abad ke-17, saiz kapal Melayu yang ingin berdagang dengan pelabuhan-pelabuhan dibawah kekuasaan dan naungan Belanda perlu mematuhi undang-undang Belanda tentang saiz maksima yang ditetapkan. Maka kapal-kapal Melayu termasuk di Terengganu mula dibuat dalam saiz yang lebih kecil. Sekitar abad ke-18 hingga ke-19, pengangkutan barang dagangan di Teluk Siam dimonopoli kapal layar kargo dari Terengganu. Malah semasa penjajahan British, salah satu sebab jalan kereta api tidak dibina melalui Terengganu adalah kerana dibimbangi ia akan menggugat perdagangan kapal layar Terengganu. Semasa perang dunia Ke-2 malang menimpa pemilik perahu-perahu dan kapal layar Terengganu kerana perahu dan anak kapal mereka digunakan tentera Jepun untuk meledak periuk api British yang bertaburan di sekitar perairan pantai timur. Jumlah kapal layar Terengganu merosot selepas peristiwa tersebut.

Perahu dan kapal layar Terengganu ini kini lebih dikenali oleh orang-orang luar berbanding orang-orang tempatan yang kurang berminat mempelajari warisan zaman-berzaman ini. Sehingga kini, pembuatan bot kayu buatan tangan yang terkenal di seluruh dunia berada di Pulau Duyong, Terengganu. Pelbagai bentuk perahu telah dihasilkan, tetapi kebanyakannya hanya kita dapat lihat di Muzium Terengganu. 

Gambar Hiasan : Diagram perahu dan kapal layar tradisional Terengganu, cetakan digital di atas kanvas berasaskan lukisan Taib Aur. (Saiz: 21.25in (53.6cm) x 15in (38.1cm)). 

Usaha-usaha mengekalkan pembuatan kapal tradisional Terengganu kini masih dijalankan walau di skala lebih kecil. Pembuat-pembuat perahu tradisional ada yang telah beralih ke pembuatan bot nelayan moden dan juga perahu dan bot replika. Seperti dalam gambar-gambar ini, ada juga usaha untuk menjadikan perahu-perahu tradisional ini sebagai sumber inspirasi bagi menghasilkan lukisan dan cetakan.

Sesiapa yang berminat boleh Whatsapp tuan pelukis di Pulau Duyong ini di: +60177193599

https://www.facebook.com/kedaiaur/

Skuner Baginda Omar

Skuner rekabentuk Eropah milik Sultan Omar ibni al-Marhum Sultan Ahmad Muazzam Shah I atau Baginda Omar (1806-1876) dibina di Kuala Terengganu sekitar 1840an oleh beberapa orang tentera Perancis yang diketuai Martin Perrot. Seawal 1850an, tukang-tukang perahu Melayu berjaya menghasilkan perahu besar mirip skuner DiRaja Terengganu tersebut.

Gambar 1

Walaupun kita tiada rekod tentang rekabentuk dan dimensi skuner Baginda Omar, contoh terdekat mungkin boleh dilihat dalam lakaran Warington Smyth ini yang dihasilkan sekitar tahun 1906 (Gambar 1), skuner-skuner bentuk Eropah yang berlabuh di Singapura pada tahun 1938 (Gambar 2), dan lukisan skuner oleh pelukis2 Eropah (Gambar 3).

Gambar 2

Gambar 3

Skuner Melayu yang mencontohi skuner Baginda Omar ini dikenali sebagai Perahu Pinas, Pinis atau Pinisi yang berasal dari perkataan Perancis "pinasse" yang bermaksud bot atau kapal ringan. Jika ukiran tradisi diletak dibahagian hadapan kapal, ianya dipanggil Perahu Pinis Gobel. Sekiranya tiada ukiran tersebut, ianya dipanggil Perahu Pinis Dogol.

Selain dari kulit kapal (hull) berbentuk skuner Eropah dengan bahagian belakang yang bulat, ianya juga mencontohi sistem layar "gaff schooner" yang lengkap dengan "main sail", "top-sail", "fore staysail", "inner jib" & "outer jib". Lama kelamaan, struktur layar skuner Eropah ini ditukar kepada layar tikar struktur "batten sail" atau "junk rig" yang merupakan layar tradisi perahu-perahu Terengganu kerana ianya lebih murah, praktikal dan mudah dikendali (Lihat Gambar 4).

Gambar 4 - 'Perahu Besar Pinis Dogol' oleh Taib Aur (2017). Lukisan ini menggambarkan sebuah Perahu Besar Muzium Terengganu (Sabar T.82) yang belayar keluar dari muara Kuala Terengganu ke arah Laut Cina Selatan.